Wanneer werd steampunk uitgevonden? De wortels van een retrofuturistisch universum

In de collectieve verbeelding roept steampunk onmiddellijk een parallelle wereld op waarin Victoriaanse technologie de overhand heeft gekregen. Complexe stoommachines, zichtbare messing tandwielen, excentrieke uitvinders in rokerige werkplaatsen… Deze zo kenmerkende esthetiek lijkt altijd al te hebben bestaan, maar de opkomst ervan als herkenbare culturele stroming volgde een kronkelig pad, net zo complex als een precisieklok. Als je je ooit hebt afgevraagd op welk exact moment deze creatieve vonk ontstond, maak je dan klaar voor een reis door de tijd, op het kruispunt van literatuur, design en tegencultuur.

De literaire kiemen: vruchtbare bodem lang voor de naam

Het antwoord op de vraag “Wanneer werd steampunk uitgevonden?” is paradoxaal. Hoewel de term pas laat verscheen, liggen de wortels van het genre in de literatuur van de 19e eeuw. De ware grondleggers zijn visionairs als Jules Verne en H. G. Wells. Hun romans Twintigduizend mijlen onder zee, Het geheimzinnige eiland, De tijdmachine beschrijven een toekomst gezien door het technologische prisma van hun tijd. De technologie is tastbaar, mechanisch, vaak spectaculair. De Nautilus van kapitein Nemo, met zijn met fluweel beklede salon en koperen patrijspoorten, belichaamt het archetype van wat veel later de steampunkesthetiek zou worden.

Deze baanbrekende werken plantten de zaden, maar het duurde tot halverwege de 20e eeuw voordat auteurs dit universum bewuster begonnen vorm te geven. In de jaren 60 en 70 verschenen romans zoals The Difference Engine van William Gibson en Bruce Sterling (gepubliceerd in 1990, maar conceptueel eerder bedacht) en het werk van Michael Moorcock, met name The Warlord of the Air (1971). Zij projecteerden geavanceerde technologieën (computers, gigantische luchtschepen) in een heruitgevonden Victoriaans tijdperk, en creëerden zo een coherente technologische uchronie. In deze periode werden de fundamenten van het genre pas echt gelegd.

De uitvinding van de term: de kleine geschiedenis van een groot neologisme

De officieuze geboorte van het woord “steampunk” wordt vaak toegeschreven aan de Amerikaanse auteur K. W. Jeter. In 1987, op zoek naar een term om de romans te beschrijven die hij en zijn collega’s Tim Powers en James Blaylock schreven, stelde hij “steampunks” voor in een brief aan het tijdschrift Locus. Hij schreef, in essentie, dat deze term geschikt zou zijn om hun verhalen, die zich afspeelden in een alternatief 19e-eeuws tijdperk, te benoemen. Het woord was geboren, half spottend, half praktisch, als knipoog naar de toen populaire “cyberpunk”.

Het is belangrijk te begrijpen dat “steampunk” in oorsprong een puur literaire term was. Het beschreef een subgenre van sciencefiction waarin microprocessors en glasvezel plaatsmaakten voor stoom en tandwielen. Niemand, zelfs Jeter niet, kon vermoeden dat dit woord ooit een veel bredere esthetische beweging zou aanduiden, die mode, design, muziek en beeldende kunst zou omvatten. Die transformatie, van literaire niche tot cultureel fenomeen, is de ware geboorte van steampunk zoals wij die vandaag kennen.

De opkomst van een visuele cultuur: van tekst naar beeld

De jaren 90 waren doorslaggevend. Steampunk begon de pagina’s van boeken te verlaten en betrad de visuele verbeelding. Film en animatie speelden een ongekende versterkende rol. Films als Wild Wild West (1999) of, in mindere mate, La Cité des enfants perdus (1995) van Jeunet en Caro, gaven het grote publiek een krachtige visuele interpretatie van dit universum. Ze brachten de literaire concepten tot leven: exuberante machines, anachronistische kostuums, een mistige industriële sfeer.

Tegelijkertijd begonnen de maker-cultuur en de DIY-beweging zich de steampunkesthetiek toe te eigenen. Gepassioneerde knutselaars en kunstenaars begonnen “steampunk-versies” van objecten te maken: computers in houten behuizingen, decoratieve tandwielmontages, aangepaste accessoires. Dit ambachtelijke aspect is essentieel. Het transformeerde steampunk van een fictiegenre naar een tastbare uitingsvorm, een filosofie van creatieve herwaardering van technologieën en oude objecten. De geboorte van steampunk als materiële cultuur dateert uit deze tijd.

Om vandaag de dag de steampunkstijl in uw garderobe te reproduceren, aarzel dan niet om deze website te bezoeken, die u zeker zal bevallen: https://steampunk-winkel.nl/

De explosie van de jaren 2000: de erkenning van een wereldwijde beweging

Hoewel steampunk als term werd “uitgevonden” in de late jaren 80, bereikte het pas in het eerste decennium van de 21e eeuw zijn volwassenheid en erkenning als volwaardige culturele stroming. De opkomst van het internet was een belangrijke katalysator: het stelde verspreide gemeenschappen van liefhebbers in staat met elkaar in contact te komen, hun creaties te delen en evenementen te organiseren.

Toegewijde festivals, zoals het “Steampunk Weekend” in Lincoln (VK) of conventies in de VS en Europa, formaliseerden de scene. De steampunkmode, met korsetten, rokken, beschermbrillen en messing accessoires, werd een herkenbare stijl, vaak overgenomen in modeshows en televisieseries. Succesvolle videogames zoals BioShock Infinite (2013) populariseerden een “retrofuturistische” esthetiek sterk beïnvloed door steampunk en bevestigden de aantrekkingskracht ervan op een groot publiek.

In deze periode werd de beweging ook theoretisch onderzocht. Academici begonnen steampunk te analyseren, niet langer als enkel een genre, maar als een vorm van sociale kritiek – een nostalgische en creatieve reactie op de ontstoffelijking van de digitale wereld. Steampunk biedt een meer tastbare, menselijke relatie tot technologie. Het viert de schoonheid van zichtbare, begrijpelijke en repareerbare machines – een filosofie die sterk resoneert in een tijdperk dat zoekt naar alternatieven voor geplande veroudering en de uniformiteit van hedendaags design.

Steampunk vandaag: een voortdurende uitvinding

Wanneer werd steampunk dan uitgevonden? Er zijn meerdere sleuteldata:

• Einde 19e eeuw: De inspiratie door Verne en Wells.
• Jaren 70: De literaire fundamenten door de voorlopers.
• 1987: De term door K. W. Jeter.
• Jaren 90-2000: De visuele en materiële cultuur door artiesten en gemeenschappen.

Vandaag is steampunk een boom met vele vertakkingen. Het heeft geleid tot afgeleiden als “dieselpunk” (geïnspireerd door het interbellum) en “atompunk” (geïnspireerd door de jaren 50). Het beïnvloedt design, sieraden, interieurdecoratie en blijft een nieuwe generatie makers inspireren. Het is een levend universum dat zich blijft heruitvinden door in het verleden te duiken om alternatieve toekomsten te bedenken.

De uitvinding van steampunk is dus een voortdurend proces. Het behoort niet langer tot een handvol auteurs, maar tot een wereldwijde gemeenschap van dromers en makers. Ze leeft voort in elk atelier waar een object wordt aangepast, in elke naaister die een ontdekkingsreizigerskostuum samenstelt, in elke schrijver die een alternatief Londen schetst. Steampunk is minder een datum in de geschiedenis dan een geestesgesteldheid: een voortdurende uitnodiging om de poëzie van het verleden te vermengen met de mogelijkheden van de verbeelding.

En is de ware uitvinding uiteindelijk niet deze capaciteit om onszelf te bevragen over onze relatie tot vooruitgang, technologie en mechanische schoonheid? Een vraag die, in dit digitale tijdperk, des te relevanter klinkt.